Svečana akademija
Govor Ištvana Pastora na svečanoj akademiji povodom 165 godišnjice održavanja Majske skupštine
Dame i Gospodo, poštovani učesnici Svečane Akademije!
Nebrojano puta sam do sada bio u prilici, slatkoj, izazovnoj a i teškoj, da govorim o 1848. godini. O Evropskom revolucionarnom talasu, o „svetoj Revoluciji“, kako ga Petefi Šandor, veliki mađarski pesnik naziva. Pesnik, koji se rodio u periodu budjenja mađarskog reformskog doba, koji je od početka, do kraja učestvovao u Revoluciji, u ratu za oslobodjenje Mađarske. Opevao mladalačku, revolucionarnu veru, polet, nadanje, strepnju i približavanje kraja.
I pao u zadnjoj bitci, kada je Mađarska Revolucija poklekla pred najezdom Habsburško – Ruskih snaga, kod Vilagoša, kod Arada ( Širia ). Nama, Madjarima je 15. mart nacionalni praznik. Ubedjeni smo, sve što nam se u smislu gradjanskog uzdizanja desilo u zadnjih vek i po, ukorenjeno je u Dvanaest tačaka, u revolucionarnoj ideji Martovske Omladine.
Moram biti iskren, iako znamo, kada se govori o tom periodu, o periodu budjenja nacionalne svesti, i mađarske nacionalne svesti, prećutkuje se najsloženija, najdramatičnija sastavnica nacionalnih pokreta, i mađarskog, a to je netolerantnost i hegemonistička težnja prema drugim narodima.
U tom pogledu je mađarska revolucionarna vlast reprodukovala prema drugim narodima, i prema Srbima sa teritorije tadašnje Ugarske, hegemonistički odnos, protiv kojeg se digao, a koji su Habsburzi imali prema Mađarima. To je činjenica, koju su Habsburzi iskoristili, podvojili, Srbi i Mađari se našli na različitim stranama, da bi na kraju i Mađari i Srbi postali gubitnici, izigrani od Habsburga.
Dame i Gosopodo!
Puno puta sam govorio o tom razdoblju istorije, ali sada imam priliku prvi put to činiti sa aspekta Majske Skupština 1848. godine, koja takodje predstavlja jedan od ključnih političkih događaja, o čijim posledicama razgovaramo i 165 godina kasnije. To je važan događaj u političkoj istoriji Habsburške Monarhije i Ugarske, političkoj istoriji Srbije, u političkoj istoriji dva naroda, mađarskog i srpskog, u političkoj istoriji autonomne Vojvodine.
Stalno se saplićemo u spoznaju, da raznovrsnost i složenost političkih, ekonomskih, kulturnih veza zahteva multi-perspektivnost, kako bismo razumeli specifični doživljaj politikâ sećanja i zaborava, svojstven možda samo za ovaj predeo Srednje-Evropskog prostora, gde je sve ovoliko isprepleteno i povezano.
Ne postoje izolovane istorije i kulture. I ono što je za Vojvodinu od posebnog značaja, naši identiteti, tradicije i sećanja se oblikuju kroz mnoštvo zajedničkih vrednosti.
A pored političkog, postoji još jedan važan sloj, poetsko-antropološka perspektiva razumevanja istorije Vojvodine koju je Miloš Crnjanski zvao „Svetom Vojvodinom“. To je priča o Vojvodini, koja u sebi nosi odisejski kompleks, to je priča o lutalaštvu, o seobama, o ljudima koji večito misle da u nekom drugom kraju traje jedan bolji, lepši, lakši, srećniji život, nego na onom mestu gde sada jesu, gde žive.
Dame i Gospodo!
Mnogo je i na različite načine pisano o događajima iz 1848. godine. Od autobiografskih, romansiranih, dramskih, naučno-istorijskih, pravnih i socioloških tekstova.
Međutim, nesporno je, da je početak revolucionarnih zbivanja u Habsburškoj monarhiji 1848. godine bio u znaku „slobode i narodnosti“. Ovi događaji nose snažno obeležje nacionalnih pokreta, koji su započeli kao tipično buržoaska revolucija u vremenu buđenja naroda – to je revolucionarni evropski pokret za rušenje feudalnog sistema 1848. godine koji se preliva od Pariza, preko Pešte i najzad do Sremskog Karlovaca i Zemuna, sa glavnim dokumentom koji je proizišao iz Majske Skupštine – liberalnim Ustavom Vojvodine.
O događajima na ovim prostorima se izjasnio i habsburški knez, predsednik Vlade Švarcenberg, koji se pogledu srpskih privilegija saglasio sa delegacijom Srpske Vojvodine da one odgovaraju onome što „duh vremena i načelo jednakosti preporučuje”.
Tadašnje elite su razumele duh vremena i pripremale su svoj odgovor na izazove političke, ekonomske, socijalne stvarnosti kraja prve polovine 19. veka.
Ključno pitanje majskih događaja 1848. godine jeste poimanje slobode, kao principa na kojem počiva politički sistem: može li se utemeljiti demokratska država uz ustavom garantovanu, manjinsku personalnu i demokratsku, političko-teritorijalnu autonomiju?
To pitanje je aktuelno i 165 godina kasnije.
Dame i Gospodo!
Ne treba zaboraviti da su zahtevi za autonomijom, te 1848. imali tradiciju dužu od 150 godina, jer datiraju od Čarnijevića, dogovora sa Marija Terezijom. Postojala je dakle, istorija pojedinih zahteva i njihovog odbijanja, sa obe zainteresovane strane je bio stvoren čitav sistem upućivanja određenih zahteva i očekivanih odgovora, uvređenosti povodom istih.
Ti su zahtevi uvek bili personalna i teritorijalna autonomija. I to samo autonomija, ne i država
U različitim političkim zajednicama, pod različitim političkim okolnostima, Vojvodina je uvek negovala svoju tradiciju autonomnosti.
Nakon Majske skupštine prvi put je izgrađena infrastruktura Vojvodine, kao teritorijalno-političke zajedinice. To će imati dalekosežne posledice na njen ukupni razvoj, jer je Vojvodina, kao posebna krunovina, sa carem kao Vojvodom, čitavu deceniju imala svoje institucije, službeni list, pasoše. I nacrt Ustava koji je habsburški dvor odbacio i podario u martu 1849. svoj Ustav.
Revolucionarne, 1848–49. godine, kroz Nacrt ustava, proglase i obraćanja dominirao je ton nacionalne tolerancije.
Po tome srpski nacionalni pokret tog vremena spada u red malobrojnih, koji nisu ispoljavali visoku meru isključivosti i egoizma. I sam Ustavni nacrt predviđa da su na teritoriji Srpske Vojvodine „svi građani ravnopravni, a svim veroispovestima je garantovana sloboda ispovedanja vere. U rešavanju poslova u opštinama se mogu koristiti i jezici nacionalnosti koje tamo žive.”
„Glavni grad Vojvodine je Novi Sad, ili druga varoš“, predviđa Nacrt ustava iz 1848.
I poznato zvuči dalji sled događaja: ustavni projekat je bio završen 12. februara 1849. godine a već krajem februara prihvaćen od strane Ustavotvornog odbora. Projekat Ustava izrađen u duhu federalizma, bečka vlada je dočekala sa negodovanjem, videći u njemu separatističke težnje.
I sve zvuči poznato i nalik današnjim događajima. Pa i sukobi koji su bili vidljivi među najviđenijim vođama Majske Skupštine, koji se mogu u najkraćem razumeti kao sukob nosilaca i promotera evropskih i evropskim vrednostima suprotstavljenih vrednosti.
Onda se čini da je pogrešio Čerčil od koga je potekla misao da „Balkan proizvodi više istorije no što može da potroši”. Čini se da je upravo suprotno, da je ovde premalo istorije, kao da se permanentno ponavljaju iste, veoma slične scene na zamišljenoj istorijskoj filmskoj traci ovog podneblja. Jer sve što se dešavalo i pre 165 godina, i pre 100 godina čini nam se poznato. To je najbolji dokaz da postoje procesi dugog trajanja u kojima vreme sporo teče, a ljudski, pojedinačni i generacijski životi nemilosrdno troše, u kojima su promene jedva primetne, evidentno je ponavljanje istovetnih matrica političkog ponašanja i mišljenja.
Ali ono što smo naučili u prethodnih 165 godina je, da je Vojvodina nastajala i branila se kroz deprovicijalizaciju, kroz izgradnju institucija, u kojima su uzimali učešća pripadnici svih nacionalnih zajednica koji žive na ovim prostorima.
I da je svaka politika usmerena protiv institucija Vojvodine i njenih nacionalnih zajednica, bez obzira odakle dolazila, vodila provincijalizaciji i iscrpljivanju ograničenih resursa Vojvodine.
Dame i Gospodo!
Vinston Čerčil je puno znao o Balkanu, da budemo precizni o Jugozapadnom-Balkanu i Srednje- Evropskom prostoru. Ne smemo se tome čuditi, jer ko je hteo, ko god hoće razumeti evropske tokove i kontekste, naš životni prostor ne može okom i pažnjom zaobići.
I to je istorijsko iskustvo, jer smo se upisali u Evropski istorijski kontekst gradnje modernog građanskog društva, svojom, svojim revolucionarnim žrtvam 1848/49 godine, Majskom skupštinom. Te bitke, od pre vek i po su izgubljene, ali žrtve nisu bile uzaludne.
Nisu bile uzaludne, jer kako Čerčil kaže, „ Stav, izražavanje stava, je prosta, jednostavna stvar, ali ono što se čini, to menja okruženje“. To što se tada činilo i danas ima dejstvo, zato sećanje na to doba, na 1848 i Majsku Skupštinu nikad neće isčeznuti.